κριτικισμός

Υπό ευρύτερη έννοια, φιλοσοφική θεωρία, αντίθετη προς τον δογματισμό, που θέτει υπό αμφισβήτηση τη μεταφυσική γνώση, ακόμη δε και τη δυνατότητα γνώσης, χωρίς προηγούμενη αυστηρή ανάλυση των λειτουργιών του πνεύματος. Υπό στενή έννοια, κ. είναι η θεωρία του φιλοσόφου Καντ (βλ. λ.). Ο τελευταίος είχε προσπαθήσει αρχικά, ακολουθώντας τη γραμμή του Βολφ, μαθητή του Λάιμπνιτς, να συνεχίσει τη μεταφυσική παράδοση. Αργότερα, όμως, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτή η γνώση –ή η θεωρούμενη γνώση– συνεπάγεται αρκετή αυθαιρεσία. Πραγματικά, η μεταφυσική, όπως εκφράζει η ονομασία της (τα πράγματα που βρίσκονται πέρα από τη φύση), αφορά αντικείμενα που δεν είναι προσιτά στην αντίληψη διά των αισθήσεων: γενικά, το ον αυτό καθαυτό ή ακόμα οι υπεραισθητές πραγματικότητες· ο Θεός, η ψυχή, η τάξη του κόσμου. Η δυνατότητα μιας μεταφυσικής γνώσης απαιτεί εκ μέρους του ανθρώπου την προσέγγιση σε μια γνώση καθαρά νοητική. Όσον αφορά το ζήτημα αυτό, ο Πλάτων πρέσβευε ότι η ψυχή έχει τη δυνατότητα, με αυτοσυγκέντρωσή της, να ξαναζήσει μια ανάμνηση του κόσμου των ιδεών. Από την άλλη μεριά, σύμφωνα με τον Ντεκάρ, οι καθαρές ιδέες ενυπάρχουν στον άνθρωπο· συγκεκριμένα, η ιδέα του Θεού, που αποτελεί το θεμέλιο για όλες τις άλλες γνώσεις. Όμως, κατά τον Καντ, οι φιλόσοφοι αυτοί υπήρξαν θύματα μιας ψευδαίσθησης: δεν εξέτασαν αρκετά τη γνωστική τους δύναμη, το λογικό τους. Το χρησιμοποίησαν ως «μηχανή γνώσης» και παρέλειψαν να διερευνήσουν πρώτα πώς ήταν συγκροτημένο και ποιο είδος γνώσης ήταν δυνατόν να διεκδικήσει με συνέπεια. Έτσι βεβαίωσαν αυθαίρετα, δηλαδή χωρίς έλεγχο, ότι μπορούσε να γνωρίσει αντικείμενα καθαρά νοητά. Ο Καντ κατήγγειλε τη βεβαίωση αυτή ως «δογματική». Παρατήρησε, επίσης, ότι αυτή η «δογματική ακρότητα» επρόκειτο να γεννήσει την αντίστροφη ακρότητα: τον «σκεπτικισμό», τον οποίο εξήρε ο Χιουμ βεβαιώνοντας, από την πλευρά του, ότι η λογική είναι ανίκανη να φτάσει σε οποιαδήποτε αναγκαία γνώση. Ο αληθινός δρόμος της φιλοσοφίας είναι η αναζήτηση ανάμεσα σε αυτές τις δύο ακρότητες. Το έργο αυτό, που αποβλέπει στη διάκριση των αληθινών γνώσεων από τις απατηλές, αποτελεί ακριβώς την κριτική: είναι το αντικείμενο της Κριτικής τον καθαρού Λόγου (Kritik der reinen Vernunft) του Καντ. Τέλος, ο κ. αποκάλυψε ότι η ψευδαίσθηση των παραδοσιακών μεταφυσικών φιλοσοφιών προέκυπτε από το γεγονός ότι σε αυτές υπήρχε σύγχυση ανάμεσα στις σκέψεις που το πνεύμα μπορεί να αποσπάσει από τον εαυτό του, και οι οποίες είναι στην πραγματικότητα καθαρά διανοητικές, και στις γνώσεις. Αυτό που χαρακτηρίζει μια γνώση είναι το γεγονός ότι αναφέρεται σε ένα ον. Κατά τον Καντ, όμως, αν το πνεύμα έχει τη δυνατότητα να σκεφτεί πολύ καλά στηριζόμενο μόνο στον εαυτό του (a priori), δεν μπορεί να αναφέρει αυτές τις σκέψεις σε αντικείμενα και να σχηματίσει γνώσεις με τον τρόπο αυτό, παρά μόνο προσφεύγοντας στο ενδιάμεσο των αισθήσεων. Πραγματικά, μόνο η αισθητικότητα μπορεί να δώσει υλικό στη γνώση του ανθρώπου και να τον φέρει σε επαφή με το ον.

* * *

ο

(φιλοσ.) το φιλοσοφικό σύστημα που βασίζεται στην κριτική τής γνώσης και τού οποίου εισηγητής ήταν ο Καντ, αλλ. κρισιαρχία.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. γαλλ. criticisme < γαλλ. critique «κριτικός» + επίθημα -isme. Η λ. μαρτυρείται από το 1886 στον Δ. Πατσόπουλο].